Geografia Bezpieczeństwa

W1

GEOGRAFIA

„nauka badająca powłokę Ziemi, jej przestrzenne zróżnicowanie pod względem przyrodniczym i społeczno-gospodarczym oraz związki zachodzące między środowiskiem geograficznym a działalnością społeczeństw”

Geografia społeczno-ekonomiczna

„nauka, która bada zróżnicowania przestrzenne struktur społeczno-gospodarczych na tle konkretnych warunków fizyczno-geograficznych i analizuje przestrzenne podobieństwa i zróżnicowania w gospodarce i życiu społecznym człowieka”

PRZESTRZEŃ FIZYCZNO-GEOGRAFICZNA

charakteryzuje ją określone położenie geograficzne (szerokość i długość geograficzna), pewne cechy fizyczne (wzniesienie nad poziom morza, rozczłonkowanie poziome, rzeźba powierzchni, budowa geomorfologiczna i geologiczna oraz przyrodnicze (nasłonecznienie, klimat, warunki hydrologiczne, gleby, flora, fauna).

OBSZAR ZALĄŻKOWY

to państwo, rozumiejąc przez to pojęcie ich etniczną i kulturową kolebkę. O państwach, które taka kolebkę posiadają mówi się, że są organiczne. Rozwijają się one wokół obszaru zalążkowego.
Pozbawione obszaru zalążkowego państwa tworzone na mocy porozumień politycznych nazywa się arbitralnymi.

OBSZAR EFEKTYWNY

to ta część danej jednostki przestrzennej, która ze względu na cechy środowiska przyrodniczego może być miejscem lokalizacji działalności gospodarczej i życia społecznego.

ANEKUMENA

Niewykorzystywana gospodarczo przez ludzi i niezamieszkana część przestrzeni fizycznogeograficznej.

EKUMENA

część przestrzeni fizycznogeograficznej, na której człowiek żyje i prowadzi stale działalność produkcyjną, usługową, handlową, konsumpcyjną i społeczną.

SUBEKUMENA

część przestrzeni fizycznogeograficznej, na której człowiek żyje i prowadzi okresowo działalność produkcyjną, usługową, handlową, konsumpcyjną i społeczną jest nazywana przestrzenią ekonomiczną.

PRZESTRZEŃ EKONOMICZNA

Wszelkie zmiany w przestrzeni mają charakter zjawisk naturalnych i procesów przestrzennych, które kształtują i zmieniają jej organizację.

INFORMACJA PRZESTRZENNA

to informacja uzyskiwana na drodze interpretacji danych przestrzennych. Przy tym dane przestrzenne* spatial data to dane dotyczące obiektów przestrzennych, w tym zjawisk i procesów znajdujących się lub zachodzących w przyjętym układzie współrzędnych.
Dane przestrzenne dotyczą:

właściwości geometrycznych obiektu przestrzennego, a zwłaszcza jego położenia względem przyjętego dwuwymiarowego lub trójwymiarowego układu współrzędnych;
charakterystyki obiektu pod względem czasu, np. daty jego utworzenia;
związków przestrzennych (topologicznych) danego obiektu z innymi obiektami przestrzennymi;
wyróżnionych atrybutów opisowych obiektu przestrzennego, służących do jego identyfikacji oraz określających jego podstawowe właściwości.

SYSTEM INFORMACJI PRZESTRZENNEJ

System pozyskiwania, gromadzenia, weryfikowania, integrowania, analizowania, transferowania i udostępniania danych przestrzennych, w szerokim rozumieniu obejmuje on metody, środki techniczne, w tym sprzęt i oprogramowanie, bazę danych przestrzennych, organizację, zasoby finansowe oraz ludzi zainteresowanych jego funkcjonowaniem;

Zagrożenie naturalne (środowiskowe)

to nieoczekiwane i niekontrolowane zdarzenie o ogromnym rozmiarze zagrażające życiu i działalności człowieka, mogące zmienić na zawsze jego egzystencję. Zagrożenie naturalne może przekształcić się w kataklizm naturalny (katastrofę), jeśli jego siła niszczy własność człowieka i/lub zagraża jego zdrowiu i życiu.

Współzależność między zagrożeniami

W większości przypadków katastrofy są ze sobą powiązane, jedna następuje tuż po drugiej. Na przykład, erupcja wulkanu może spowodować poważne trzęsienie ziemi lub nawet tsunami, które z kolei może spowodować pożar, powódź lub osunięcie zbocza. Naukowcy próbują rozszyfrować te zależności i znaleźć sposoby na złagodzenie efektów interakcji między zagrożeniami naturalnymi.

Zagrożenia hydrogeologiczne

zagrożenia związane z czynnikami hydrologicznymi i geologicznymi. Do takich zagrożeń należą:

Trzęsienia ziemi,
Wulkany,
Powodzie,
Osuwiska,
Tsunami.

Zagrożenia atmosferyczne

zagrożenia związane z czynnikami atmosferycznymi. Do takich zagrożeń należą:

Pożary (wyładowania atmosferyczne),
Burze (opady nawalne) z wyładowaniami atmosferycznymi,
Śnieg i lód (niskie temperatury),
Mgłą,
Susza (brak opadów, wysokie temperatury).

Zagrożenia środowiskowe

zagrożenia życia, zdrowia, mienia, samopoczucia i normalnego funkcjonowania ludzi, a także samego środowiska naturalnego, których źródłem jest środowisko przyrodnicze (naturalne). Ich przyczyną jest wystąpienie ekstremalnych stanów przyrody (zjawisk przyrodniczych) lub nadmierna niewłaściwa eksploatacja zasobów i walorów (naturalnych) przyrody przez człowieka. Zagrożenia środowiskowe dzielą się na hydrogeologiczne, atmosferyczne.

zagrożenia cywilizacyjne

należą do nich, m.in.: zagrożenia społeczne (to zagrożenia życia, zdrowia, mienia, samopoczucia i normalnego funkcjonowania ludzi, a także środowiska przyrodniczego, których źródłem jest negatywne oddziaływanie ludzi na inne osoby lub struktury społeczne. Oddziaływanie to przejawia się w działalności grup społecznych stosujących przemoc, zarówno zorganizowanych (organizacje terrorystyczne, przestępcze) jak i występujących spontanicznie, a także w stałym naruszaniu stanu równowagi gospodarczej i politycznej), zagrożenia medyczne (zdrowotnościowe - zagrożenia życia i zdrowia ludzi, których źródłem są choroby, zwłaszcza epidemie i pandemie, wypadki komunikacyjne oraz zatrucia wymagające interwencji służb medycznych), zagrożenia technologiczne i techniczne (pożary, awarie chemiczne, katastrofy komunikacyjne, zagrożenia ekologiczne i antropogeniczne, katastrofy budowlane, katastrofy górnicze, awarie i wypadki radiacyjne, awarie i uszkodzenia infrastruktury technicznej, działania terrorystyczne, zagrożenia bezpieczeństwa publicznego itp - to zagrożenia życia, zdrowia, mienia, samopoczucia i normalnego funkcjonowania ludzi oraz środowiska przyrodniczego, których źródłem są procesy produkcyjne, produkty i odpady działalności gospodarczej lub ich niewłaściwe użytkowanie oraz nadmierna eksploatacja urządzeń technicznych, zużycie materiałów, nie przestrzeganie reżimów technologicznych).

Pogoda

Przez „pogodę” rozumiemy chwilowy fizyczny stan atmosfery, opisany pewną liczbą parametrów fizycznych takich jak temperatura, ciśnienie, prędkość ruchu powietrza itp., odniesionych do określonego miejsca na Ziemi.

Klimat

Przez „klimat” rozumiemy zbiór wszystkich możliwych statystycznych charakterystyk zbioru stanów pogody, występujących w danym miejscu (lub rejonie geograficznym) w określonym, odpowiednio dobranym przedziale czasu.

Zazwyczaj przyjmuje się, że okres trzydziestoletni spełnia te wymagania.

TYPY PROCESÓW PRZESTRZENNYCH

koncentracji polegające na skupianiu podmiotów gospodarczych i gospodarstw domowych oraz związanych z ich funkcjonowaniem form zagospodarowania przestrzeni na pewnych, stosunkowo niewielkich jej fragmentach, cechujących się wyjątkowo korzystnymi warunkami lokalizacyjnymi dla tych podmiotów;
centralizacji, polegające na przejmowaniu przez pewien fragment danej przestrzeni ekonomicznej (jednostkę osadniczą, lub region) jej zasadniczych funkcji i podporządkowaniu sobie pozostałych części przestrzeni;
decentralizacji polegające na przejmowaniu przez jednostki niższego rzędu niektórych funkcji od czołowej jednostki danego układu przestrzennego (struktury przestrzennej), co prowadzi do osłabienia jej dominującej pozycji w tym układzie;
segregacji polegającej na wewnętrznej homogenizacji (ujednolicaniu) jednostek składających się na daną strukturę przestrzenna, a zarazem ich silnej dywersyfikacji względem pozostałych jednostek tego układu;
dyfuzji polegającej na rozprzestrzenianiu się w obrębie danego układu jego elementów lub nowych form zagospodarowania bądź idei wpływających na jego funkcjonowanie;
inwazji-sukcesji polegające na tym, że miejsce podmiotów gospodarczych, gospodarstw domowych , form zagospodarowania lub funkcji występujących w danej strukturze przestrzennej pojawiają się nowe bądź – co częstsze - te nowe wypierają dotychczas istniejące.

TERRYTORIUM PAŃSTWA OBEJMUJE

obszar lądowy ograniczony granicami państwowymi (naturalnymi lub sztucznymi). Wszystko co znajduje się w obrębie granic podlega władzom ustawodawczym, wykonawczym i sądowniczym. W głąb Ziemi do państwa należy wszystko co znajduje się do możliwości technologicznych państwa (tak głęboko jak można się dokopać i dowiercić);
wody wewnętrzne takie jak zalewy i zatoki (zatoki tylko jeżeli ich rozpiętość nie przekracza 24 mil morskich, np. Zatoka Pucka, chyba że są to zatoki historycznie należące do państwa np. Morze Białe, które przez wieki należało do Rosji i nikt nie rości sobie do niego praw);
przylegający do wybrzeża pas mórz terytorialnych ustalony na Konwencji Praw Morza (Genewa 1982) na 12 mil morskich (jedna mila morska = 1852 metry). Na tym terytorium państwo sprawuje niepodzielną władzę, reguluje sprawy związane z żeglugą, rybołówstwem, bezpieczeństwem państwa, ochroną środowiska. Statkom innych państw przysługuje prawo nieszkodliwego przepływu. Podlegają one jurysdykcji administracyjnej, karnej i cywilnej państwa nadbrzeżnego;
przestrzeń powietrzne nad terytorium lądowym i morskim;
pokłady statków i samolotów pływających i latających pod banderą danego państwa.

Pod względem fizyczno-geograficznym granica na największej długości przebiega górami – 34,5%, granice rzeczne stanowią 27% długości, morska – 14,7%, a pozostałe – 23,8%. Terytorium Polski
pod względem powierzchni (312 679 km²) Polska zajmuje 9. miejsce wśród 43 państw kontynentu europejskiego. Graniczy z 7 krajami. Razem granice Polski wynoszą 3511 km.

Podziałem terytorialnym nazywa się względnie trwałe rozczłonkowanie przestrzeni państwa, dokonywane dla pewnej grupy lub określonych tylko jednostek organizacyjnych, państwa lub jednostek niepaństwowych, wykonujących jednak zadania państwowe. Zakres działania podmiotów wykonujących funkcje publiczne ograniczany jest do określonego terytorium państwa. Podziału terytorialnego dokonuje się, aby w całej jednostce terytorialnej ustanowić odpowiedni organ państwowy, który by działał w ściśle oznaczonych granicach terytorialnych. Znaczenie podziałów terytorialnych jest różne dla poszczególnych jednostek organizacyjnych państwa lub innych podmiotów administracji publicznej. Ogólnie można powiedzieć, że podział terytorialny wprowadzony jest z myślą o zachowaniu pewnego ładu i porządku w działalności ludzkiej na określonej przestrzeni.

RODZAJE PODZIAŁU TERYTORIALNEGO

Podział zasadniczy tworzony jest dla organów terenowych o kompetencjach ogólnych, posiadających podstawowe znaczenie dla danej jednostki podziału, a więc w Polsce dla terenowych organów rządowej administracji ogólnej i jednostek samorządu terytorialnego;
Podział pomocniczy podział, który dokonywany jest dla organów o charakterze pomocniczym w stosunku do organów o podstawowym znaczeniu; np. podział na sołectwa;
Podział specjalny podział dokonywany dla wykonywania takich zadań państwa, których wykonywanie w ramach podziału zasadniczego jest z różnych względów mało celowe; np. specjalny podział terytorialny dla wykonywania administracji górniczej, uwzględniający intensywność występowania kopalni na poszczególnych obszarach państwa i temu podobne.

KONCEPCJA POJĘCIA GEOGRAFIA

Geografia matematyczna

cywilizacja grecka łączyła geografię i kartografię matematyczną
chodziło o najlepsze określenie położenia różnych miejsc na ziemi dla ułatwienia podróży,
postępy szły w parze z takimi wielkimi wynalazkami jak busola i chronometr;

Geografia inwentaryzująca

efekt geograficznych podróży badawczych,
encyklopedyczne ujęcie geografii;

Geografia opisowa

starano się opisywać kraje i ludzi wykorzystując opisy podróżników lub odbywając samemu podróże;

Geografia rozumowa

rozwija się od początku XX wieku,
zajmuje się studiowaniem związków między zjawiskami „niebieskimi” i ziemskimi, między zjawiskami przyrody i zjawiskami społecznymi.

Kierunki rozwoju:

regionalny,
ekologiczny,
przestrzenny.

Obecnie geografia ma znacznie zwiększone możliwości dzięki łatwości przemieszczania się, licznym obserwacjom, danym statystycznym, postępom geologii, hydrografii, klimatologii, geodezji, teledetekcji i wielu innym dyscyplinom naukowym, ponadto dzięki badaniom kosmicznym, rozwojowi informatyki i innych zdobyczy, daje możliwości poznania obiektywnego obrazu naszego świata i zjawisk nim rządzących.

Spośród wielu metod, rozumowania geograficznego, dwie zasługują na uwagę:

albo studiowanie całości i powiązań faktów w jednym określonym rejonie - jest to geografia regionalna (szkoła francuska);
albo też studiowanie jednego z elementów na całej powierzchni ziemi, na przykład rzeźbę terenu, rolnictwo, przemysł, roślinność - będzie to wówczas geografia ogólna (szkoła niemiecka i amerykańska).

Środowisko geograficzne

jest to układ, zarówno przyrodniczych jak i społecznych oraz technicznych, warunków życia i pracy człowieka, powstałych i rozwijających się w geosferze.

Rozróżniamy:

Środowiska naturalne (przyrodnicze) - przekształcenie do 10 % komponentów
Środowisko geograficzne przekształcone
Środowisko sztuczne (antropogeniczne) powyżej 90 % obiektów wprowadzonych przez człowieka

Skutki wywołane działalnością człowieka w środowisku można rozpatrywać ze względu na stopień przekształcenia układów środowiska (ich antropogenizacji), lub też stopień ich wzbogacenia, ewentualnie zubożenia. Z punktu widzenia tego ostatniego kryterium możemy wyróżnić następujące typy skutków oddziaływań człowieka na środowisko:

supletywne – polegające na wzbogacaniu układów środowiska, zwiększaniu ich pojemności i wydajności (produktywności);
kompensacyjne - polegające na wyrównywaniu braków lub likwidowaniu nieprawidłowości pojawiających się w środowisku;
redukcyjne – polegające na eliminowaniu ze środowiska niektórych jego elementów;
destrukcyjne – polegające na zupełnym zniszczeniu środowiska

W2

Człowiek żyje i działa w określonym środowisku geograficznym. Środowisko geograficzne to zespół warunków przyrodniczych występujących na danym obszarze, uzależnionych od warunków geologicznych, ukształtowania powierzchni, przebiegu zjawisk atmosferycznych, rodzaju wód, gleb oraz świata organicznego.

Środowisko geograficzne utożsamia się również z powłoką geograficzną, na którą składają się: skorupa ziemska (litosfera), część atmosfery (troposfera i dolne piętro stratosfery), wody (hydrosfera), powłoka glebowa (pedosfera) oraz szata roślinna i świat zwierzęcy (biosfera).

Środowisko geograficzne jest tworem złożonym, a wszystkie elementy występujące na danym obszarze, łącznie z tymi, które do środowiska wprowadził człowiek, są ze sobą silnie powiązane i wzajemnie od siebie uzależnione. Również ingerencja w dowolny składnik środowiska pociąga za sobą jego zmianę lub zmianę innych komponentów. Poszczególne komponenty środowiska znajdują się w ciągłym ruchu i w procesie przeobrażeń. Jest to jedna z istotnych cech środowiska, którą możemy określić jako zdolność do samoregulacji i samoorganizacji.

Słońce

Ciałem centralnym, skupiającym prawie całą (99,87%) masę Układu Słonecznego jest Słońce, obiegane przez 9 planet (Merkury, Wenus, Ziemia, Mars, Jowisz, Saturn, Uran, Neptun, Pluton);7 planet ma krążące wokół nich satelity naturalne. Między orbitami Marsa i Jowisza rozciąga się pas planetoid, z których część, poruszając się po orbitach silnie wydłużonych, zbliża się do Słońca bardziej niż Ziemia. Odrębne grupy ciał Układu Słonecznego tworzą meteoroidy oraz komety, których przynajmniej część może być traktowana jako stały składnik Układu Słonecznego.

Jednym z największych zagrożeń jest zjawisko ocieplenia globalnego. Jego możliwe konsekwencje obejmują znaczny wzrost temperatury, podniesienie poziomu mórz i oceanów, pustynnienie, zakłócenie naturalnego rytmu i wielkości opadów, wymieranie gatunków i wiele innych zjawisk, których natury nie jesteśmy w stanie obecnie przewidzieć.
Klimat staje się bardziej gwałtowny i mniej przewidywalny. Katastrofy naturalne, takie jak huragany, susze i powodzie zdarzają się coraz częściej i dotykają coraz większych obszarów. Susze wystąpiły w Polsce w latach 1982, 1992, 1993, 1994, 2000 i 2006.

Katastrofy

Wybrane katastrofy

Powódź: jest to wezbranie wody w rzekach, strugach, strumieniach, zbiornikach wodnych, kanałach lub na morzu, podczas którego woda "po wystąpieniu z brzegów" zalewa doliny rzeczne, albo doliny depresyjne i powoduje zagrożenie dla ludzi lub mienia. Powodzie mogą występować w okresie wiosennym (powodzie roztopowe, które mogą być spotęgowane zatorami lodowymi i śryżowymi) jak również latem wskutek długotrwałych lub bardzo obfitych opadów deszczu.
Burza: jedno lub kilka gwałtownych wyładowań elektryczności atmosferycznej (błyskawica, grzmot) wewnątrz chmury lub między chmurą a powierzchnią Ziemi. W czasie burzy występują intensywny opady deszczu lub gradu i silny porywisty wiatr. W Polsce występuje kilkanaście dni z burzami, szczególnie w okresie letnim.
Burza śnieżna: intensywny opad atmosferyczny złożony z kryształków lodu w temperaturze poniżej -1o C połączony z silnym wiatrem.
Gradobicie: zjawisko meteorologiczne polegające na opadzie, z silnie rozbudowanych deszczowych chmur kłębiastych, bryłek lodu o średnicy 0,5 - 5 cm. Występuje najczęściej w ciepłej porze roku i połączone jest z wyładowaniami atmosferycznymi. Gradobicie bardzo często wyrządza znaczne straty w uprawach rolniczych i warzywniczych.
Trąba powietrzna (wodna): silny wir powietrzny o prawie pionowej osi i niewielkiej średnicy (od kilku do kilkuset metrów) powstający w chmurze burzowej, przemieszczający się nad powierzchnią Ziemi. Ma postać kolumny lub leja często dosięgającego powierzchni gruntu (trąba powietrzna) lub zbiornika wodnego (trąba wodna). Wiatr skierowany ku górze, wieje po torach spiralnych wzdłuż osi wiru z prędkością ponad 150 do 360 (w ekstremalnych warunkach do 500) km/godz. Przesuwając się nad lądem gwałtownie zasysa pył i piasek (może też porwać człowieka, zwierzę wielkości krowy, elementy konstrukcyjne budynków a nawet samochód), nad zbiornikami wodnymi - wodę. Przejściu trąby towarzyszy gwałtowny spadek ciśnienia nawet do wartości 25 hPa (2,5% normalnego ciśnienia atmosferycznego), burza i gwałtowne opady atmosferyczne (często grad). Zjawisko to w Polsce występuje dość rzadko.
Huragan: niezwykle gwałtowny, porywisty wiatr o średniej prędkości 120 km/godz. i więcej. Powstaje na obszarze głębokich niżów atmosferycznych, skutek opadania chłodnych mas powietrza i zderzenia frontów atmosferycznych.
Susza: długotrwały okres z brakiem opadów atmosferycznych lub z dużym, w porównaniu ze średnimi wartościami wieloletnimi, ich niedoborem, wysoką temperaturą i niską wilgotnością powietrza - susza atmosferyczna. Występujący przeważnie w lecie. Jej następstwem jest susza glebowa - niska wilgotność gleby przy dużym wyparowywaniu z niej wody, co prowadzi do spowolnienia lub zatrzymania wegetacji roślin. Susza powoduje duże straty w uprawach rolniczych i warzywniczych.
Epidemia: pojawienie się na danym obszarze, równocześnie lub w krótkich odstępach czasowych, dużej liczby zachorowań na określoną chorobę zakaźną (np. dur brzuszny, czerwonka, błonica, cholera, dżuma) lub niezakaźną (np. beri- beri, gnilec). Źródłem zakażenia jest najczęściej chory: człowiek, zwierzę. Zarazki przenosić się mogą przez bezpośredni kontakt z chorym, przez powietrze, wodę, pokarmy lub np. za pośrednictwem niektórych stawonogów (muchy, komary, wszy, pchły, kleszcze).

Powódź to jedno z najbardziej powszechnych zagrożeń hydrogeologicznych polegających na czasowym zalaniu lądu przez wodę, zazwyczaj w wyniku ulewnych deszczy i intensywnego topnienia śniegu. Prawdopodobieństwo przewidzenia powodzi jest dużo większe, niż któregokolwiek z innych zagrożeń hydrogeologicznych.

Powódź jest czasowym zalaniem lądu przez:

wody powierzchniowe,
ulewne (nawalne) deszcze,
topnienie śniegu,
osunięcia mas ziemi w dolinach rzecznych i inne.

W przypadku a i d powódź może być spowodowana burzami, osuwiskami, trzęsieniami ziemi, tsunami, przerwaniem naturalnych lub sztucznych tam, itp. W przypadku b) i c) przyczyną są ulewne deszcze, opady śniegu i następujące po nich roztopy, itp. Do wystąpienia powodzi potrzebnych jest kilka czynników meteorologicznych zachodzących równocześnie. Sposób w jaki człowiek eksploatuje zbiorniki wodne jest również związany ze skutkami powodzi.